مقبره اولجایتو محمد معروف به گنبد سلطانیه که یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران و دنیای اسلام به شمار می‌آید، در چهل کیلومتری جنوب شرقی شهرستان زنجان و در شهر سلطانیه واقع شده است. این بنای معظّم در جنوب راه تهران ـ تبریز با فاصله حدود ۵ کیلومتری جاده اصلی در دشت مسطّح سلطانیه هنوز برپاست.
برای رفتن به ادامه مطلب و مطالعه ادامه مقاله بر روی تیتر مطلب کلیک کنید
تاریخ بنا:
مطابق نوشته‌های آشوری، در سده هشتم قبل از میلاد قوم ساکاراتی‌ها در دشت سلطانیه سکونت داشته‌اند ،در زمان فرمانروایان دولت ماد، نام این محل «اریباد» بوده و پارتیان آن را «ارساس» نامیده‌اند، از این تاریخ به بعد تا دوره مغول اطلاع دقیقی از منطقه سلطانیه در دست نیست. حمدالله مستوفی در وصف سلطانیه در کتاب نزهه القلوب می‌نویسد :
این محل قبل از سلطنت سلطان محمد خدابنده به نام شهریاز یا شهریار موسوم بوده است .
این ناحیه در زمان ایلخانان مغول آباد می‌گردد و قبل از آن ،جز جلگه‌ای وسیع با مراتع سبز و خرم و شکارگاه‌های متعدد و متنوع ،چیز دیگری نبوده است .سلاطین مغول پس از استقرار در ایران و پایتخت قرار دادن تبریز، اغلب برای گذراندن ایام و به عزم شکار به این منطقه روی می‌آوردند. به جهت وضع طبیعی این ناحیه ،ارغون خان به آقاخان فرزند هولاکوخان ،چهارمین سلطان مغول، فرمان صادر می‌کند که شهری مناسب در سلطانیه ایجاد نماید، این دستور اجرا می‌شود و در سال ۱۲۷۰ میلادی این دشت حاصلخیز به عنوان محل شهر جدید انتخاب می‌شود و عملیات ساختمانی دیوار شهر آغاز می‌گردد .
عمر ارغون کفاف نمی‌دهد و پس از مرگ او غازان خان ، فرزندش ، به سلطنت می‌رسد و دنباله کارِ پدر را ادامه می‌دهد. بعد از غازان‌خان هم ، برادر و فرزندانش نسبت به توسعه شهر اقدام کردند. اما اهمیت این شهر در زمان سلطان محمد خدابنده که به سال ۷۰۳ هجری قمری به سلطنت رسید، به اوج خود می‌رسد. به دستور وی شهر بزرگ می‌شود و به نام سلطانیه (یعنی مقر سلطنت پادشاهان مغول) نامگذاری می‌شود. از این تاریخ به بعد این شهر به این نام شهرت پیدا می‌کند و سلطانیه مرکز تجارت، صنعت، هنر و سیاست آن زمان می‌شود، به طوری که حمدالله مستوفی ادعا کرده است: «سلطانیه مرکز واقعی ایران در زمان سلطان محمد خدابنده بود و این جا را به نام «میانه ایران زمین» خوانده است» و اضافه می‌کند که «در این تاریخ در هیچ شهری از ایران ساختمان‌های باشکوه و معظمی مانند سلطانیه دیده نمی‌شود. و شهر سلطانیه در این زمان از هر لحاظ به اوج ترقی و شکوفایی خود رسیده است ».
اما این جلال و شکوه دیری نپایید و عروس شهرهای ایران پس از مرگ سلطان محمد به سال ۷۱۶ هجری رو به زوال می‌گذارد. بعد از اولجایتو محمّد (خدابنده) با این که شهر مقر حکومت ابو سعید بهادرخان فرزند سلطان خدابنده گردید ولی رونق و صفای این پایتخت کم کم از دست رفت و شهر بزرگ سلطانیه مورد بی مهری قرار گرفت .و سرانجام بر اثر حمله تیمور گورکانی وضع شهر دگرگون و به کلی خالی از سکنه گردید. ولی با این که کلیه ابنیه و آثار محو و نابود گردید ،آرامگاه سلطان محمد خدابنده مورد احترام قرار گرفت و دستبردی به آن زده نشد، به همین جهت امروز، تنها اثر مهمی که در دشت سلطانیه مشاهده می‌شود همین گنبد معروف است .گنبد سلطانیه که قرن‌هاست پابرجا و استوار، یکتا و بی‌رقیب در وسط جلگه خودنمایی می‌کند، یادگاری است از شهری که روزگاری ، قلب امپراتوری ایلخانان مغول بوده است .
ایجاد گنبد:
گنبد عظیم و باشکوه سلطانیه در زمان سلطان محمد خدابنده بین سالهای ۷۱۳-۷۰۳ هجری قمری بنیان نهاده شد . ظاهراً هنگامی که اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) ،امر به احداث آرامگاه کرد هنوز یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود. در حدود سال ۷۰۹ هجری زمانی که کارِ ساختمان گنبد رو به اتمام بود سفری به عراق نمود و تربت پاک حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را در نجف و کربلا زیارت کرد . بنا به قولی بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیان بزرگ شیعه که در آن زمان در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت. به دنبال قبول مذهب تشیع، اولجایتو تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد. به این منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان را به سلطانیه داشت تا به رونق تجاری و اهمیت مذهب و پایتخت جدید التأسیس خود بیافزاید. لذا دستور داد تا تزیینات داخلی بنا را که تا آن روز انجام نگرفته بود، طوری بپردازند که در آن شعایر مذهب تشیع به خوبی مورد استفاده قرار گیرد .به همین جهت بود که کلمه «علی» به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شد ،اما انتقال اجساد ائمه با مخالفت شدید روحانیان شیعه در نجف و کربلا مواجه شد .
گویند، وقتی مردم نجف و کربلا از تسلیم جسد امامان خودداری کردند، ساختمان سلطانیه دوباره به هدف پیشین خود یعنی آرامگاه اولجایتو اختصاص یافت . بدین منظور تزیین کلیه قسمت‌های داخلی بنا تجدید و تغییر داده شد .
شرح مختصر گنبد سلطانیه:
بنای معظّم و تاریخی سلطانیه از زمان‌های دور مورد توجه عموم سیّاحان و جهانگردان و علاقه‌مندان به آثار تاریخی بوده و از دیرباز مورد بازدید آنها قرار گرفته و هریک به نوبه خود شرح مبسوطی درباره اوضاع این بنا نوشته‌اند. حافظ ابرو، از مؤرخان دوره تیموری درباره آن می‌گوید :
«بنای بی نظیری است که مانند آن در اقصی’ نقاط دنیا وجود ندارد ».
آندره گدار فرانسوی بنای مزبور را این گونه شرح می‌دهد:«به طور قطع عالی‌ترین نمونه معماری مغول و یکی از بهترین دست آوردهای معماری اسلامی ایران و از نظر فنی شاید جالب‌ترین آنان است ».
بلندای این گنبد با هشت مأذنه آن به نحوی انتخاب شده تا در گسترش شهر گم نشود. در حقیقت این بنا، گذشته از عملکردهای واقعی که مورد توجه و مقصود سازنده آن بوده است ، به صورت یک برج نیز عمل می‌کرده است . زیرا که بنای رفیع گنبد سلطانیه تقریباً در وسط دشت بنا شده، از هر سو قابل رؤیت است .
بی شک این گنبد یک اثرِ منحصر به فرد و شاهکار هنرِ معماری است و در مقایسه با آثار مشابه، نقطه اوج موفقیت معماری را نشان می‌دهد . به گفته آندره گدار:«اینک برمی‌گردیم به یک مرحله مهم از تاریخ هنر ایران، یعنی موقعی که بزرگ‌ترین گنبد در این کشور به آسمان برخاست و برای مدتی پیروزی هنرِ ساختمان را به هنرِ تزیینی تأمین نمود ».
گنبد عظیم سلطانیه بر فراز بنای هشت گوشه‌ای تعبیه شده است. بر روی هر کدام از جرزهای هشت گانه در بالا، آثار مناره‌هایی به قطر یک متر و به بلندای ۵/۳ متر که با زیباترین معرق کاری مزین شده‌اند، باقی است. داخل این مناره‌ها پلکان مارپیچی به عرض ۷۰ سانتی متر که به حول قطر ۲۰ سانتی متر می‌پیچند طراحی شده است . این مناره‌ها فشار گنبد را عموداً خنثی می‌نمایند. عقاید مختلفی در مورد انتخاب هشت ضلعی بنا، عنوان می‌شود. عده‌ای این انتخاب را به دلیل ایستایی و استحکام بنا دانسته‌اند، برخی به آن نشانه‌های مذهبی و مقدس داده‌اند. آنچه مسلم است عدد هشت، نه مقدس است و نه دلیل مذهبی دارد. صرفاً انتخاب این طرح از روی محاسبات تجربی معماری و به خاطر مرکزیت و ایستایی و احتمالاً ایجاد ساعت آفتابی در نظر گرفته شده است و یا بیشتر جهت نشان دادن تزیینات و زیبایی بدنه گنبد در تمام طول روز است .
از نظر معماری، این مقبره تقلید از هیچ بنایی نیست بلکه اختراعی است برای ساختن بنایی به این بزرگی مرکب از برج هشت گوش و گنبد مکعب . این بنای تاریخی دارای سه درِ ورودی بزرگ بوده است که امروز درِ ورودی اصلی آن بسته شده است . بنا دارای هشت پلکان مارپیچی و یا حلزونی است که در بین جرزها جای گرفته و به طبقات بالا و ایوان‌ها راه دارند. بر فراز چهار ایوان اصلی و بزرگ، چهار پنجره بزرگ قرار دارد که روشنایی داخل بنا را تأمین می‌کنند و همچنین از این پنجره‌ها جهت تشخیص زمان نیز استفاده می‌شده است .
یکی از خصوصیات اصلی و منحصر به فرد این گنبد دو جداره بودن آن است و لذا سن پائولزی درباره آن می‌گوید: «به نظر من نمی‌توان در دنیا بنایی به این خصوصیات قبل از بنای سلطانیه پیدا کرد. از این رو اهمیت بنا در دنیا شایان ذکر است ».
در آخر می‌توان گفت بنایی که به این ترتیب آرایش یافته تأثیر عجیب یک ساختمان هوایی را به انسان می‌دهد. در بعضی از روزها، گنبد درخشان سلطانیه، بر روی پایه خاکی رنگ و مناره‌های درخشان ،چنان می‌نماید که در آسمان بال گشوده است. این اثر زیبا و دل‌انگیز مولود هنری است که با ظرافت خاص ،رنگِ لاجوردیِ حاشیه گنبد را با رنگ طبیعیِ آجر ،انس داده و بیننده را به تمجیدِ ذوق زینت‌گرِ معمار و هنرِ سازنده آن وا می‌دارد .
با ملاحظه دقیق این بنای عظیم به نظر می‌رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بناهای دیگری در جنب آرامگاه ساخته شده بوده است .
این گنبد عظیم که یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای تاریخی اسلام است، چندین بار مرمت شده است (در زمان صفویه و قاجاریه) و در حال حاضر هم تعمیرات اساسی آن ادامه دارد. سلطانیه بزرگِ دیروز و شهری که روزی قلب حکومت مغول در آنجا می‌زد و فرامین آنها از آنجا صادر می‌شد ،قدرت و عظمت و شکوهی داشت که امروز از آن فقط گنبد فیروزه‌ای رنگ سلطانیه ،آرام و استوار در آن دشتِ گسترده به یادگار نشسته است .
دکتر غلامعلی حاتم
